Aodh thochais (urtacáire): Cúiseanna agus cóir leighis
Is riocht é urtacáire, ar a dtugtar aodh thochais de ghnáth, ina dtagann spotaí dearga ardaithe (ar a dtugtar léasacha nó riastaí uaireanta) ar an gcraiceann, agus is minic a bhíonn tochas gránna ag gabháil leis. Tá urtacáire ar cheann de na cineálacha grís is coitianta agus bíonn sé ar dhuine as gach ceathrar nó cúigear ag am éigin le linn a saoil. Bhí an chéad Lá Domhanda Urtacáire ar siúl ar 1 Deireadh Fómhair 2014, agus ba é aidhm an lae ná feasacht ar na siomptóim a mhúscailt ar fud an domhain. Coinnigh ort ag léamh le tuilleadh eolais a fháil faoi na cineálacha éagsúla, na cúiseanna féideartha agus na córacha leighis atá ar fáil in aghaidh aodh thochais.
Siomptóim aodh thochais
Is galar craicinn an-chomónta é aodh thochais agus tá cineálacha éagsúla de ann. Bíonn aodh thochais ar thart ar dhuine as gach ceathrar go cúigear uair amháin ina saol ar a laghad. Is é an siomptóm is coitianta a ghabhann le hurtacáire ná spotaí dearga ardaithe. Tá gríos cnis difriúil i ngach cineál den ghalar, agus d'fhéadfaí go mbeadh gríos cnis i gcorráit ar an gcorp nó go fairsing ar fud an choirp. Bíonn méid an ghrís difriúil ó othar go chéile: i gcásanna áirithe is spotaí nach mó ná cúpla milliméadar ar fad atá sa ghríos, ach tagann spotaí atá roinnt ceintiméadar ar fad ar dhaoine eile. Is minic a ghabhann tochas an-dona leis an ngríos. D'fhéadfaí go mbeadh mothú dóite agus mothálacht as cuimse sna limistéir den chorp atá buailte. I gcásanna roinnt othar, tagann at ar chraiceann a n-aghaidheanna agus ar bharr a mball coirp. Tugtar angioedema air sin i mBéarla.
Cineálacha aodh thochais
Déantar idirdhealú bunúsach idir dhá chineál den ghalar: géar agus ainsealach. Seasann an téarma urtacáire ghéar do shiomptóim nó gearáin a thagann chun cinn uair amháin agus a mhaireann cúpla lá nó cúpla seachtain sula maolaíonn na siomptóim gan úsáid a bhaint as aon chóir leighis. Den chuid is mó, is féidir na siomptóim a bhaineann leis an gcineál sin den ghalar a bhainistiú ar nós réasúnta éifeachtach. Ar an taobh eile den scéal, is galar craicinn i bhfad níos casta í urtacáire ainsealach agus tá a cóireáil níos deacra chomh maith. Déantar urtacáire ainsealach a dhiagnóisiú nuair a mhaireann na siomptóim ar feadh níos mó na sé seachtaine. Cé go bhféadfaí nach bhfanfaí na spotaí ardaithe ar na baill chéanna den chorp ar feadh níos mó ná 24 uair, d'fhéadfaí go dtiocfaidís arís ar bhall eile den chorp. D'fhéadfaí idirdhealú breise a dhéanamh idir dhá chineál d'urtacáire ainsealach: urtacáire ainsealach ionduchtúil (inar féidir cúis a aithint) agus urtacáire ainsealach spontáineach (nuair nach bhfuil an chúis soiléir).
Cúiseanna a spreagann aodh thochais (urtacáire)
Ag brath ar an gcineál agus fochineál den ghalar, d'fhéadfadh roinnt tosca inmheánacha agus seachtracha aodh thochais a spreagadh agus a ghéarú: Urtacáire ghéar: Cé nach dtarlaíonn sé seo i gcónaí, spreagann ailléirge urtacáire ghéar go han-mhinic. Áirítear leis na cúiseanna féideartha le hurtacáire ghéar ailléirgí agus éadulaingtí bia, ionfhabhtuithe, éadulaingtí cógais (cosúil le héadulaingt ar antaibheathaigh áirithe, amhail peinicillin, sulfónaimíd, srl.), pianmhúcháin fhrithfhiabhras (m.sh. iobúpróifein, déchlóifeineac, srl.) agus cógas le haghaidh brú fola ard nó fadhbanna croí (m.sh. béite-bhlocálaithe, fualbhrostaigh, srl.). Urtacáire ainsealach: Murab ionann is urtacáire ghéar, is fíorannamh a spreagann ailléirge urtacáire ainsealach (an cineál ionduchtúil agus an cineál spontáineach araon). Urtacáire ainsealach ionduchtúil (urtacáire fhisiceach): De ghnáth, spreagthaí fisiceacha is cúis le hurtacáire ainsealach ionduchtúil agus – ag brath ar an spreagthach fisiceach – is féidir í a roinnt mar seo a leanas: Urtacáire fhuar: Tá urtacáire fhuar ar cheann de na cineálacha is coitianta d'urtacáire fhisiceach. I gcás an chineáil sin, spreagann teagmháil le fuacht (m.sh. aer fuar, uisce fuar, rudaí fuara, allas, srl.) siomptóim thipiciúla an ghalair. Tagann athrú ar an gcraiceann sna baill sin den chorp a dhéanann teagmháil leis an bhfuacht, agus, dá bharr sin, is gnách go mbuailtear codanna den chraiceann a bhíonn gan chlúdach cosúil leis na lámha agus an aghaidh. Urtacáire the: Níl urtacáire the chomh coitianta leis na cineálacha eile den ghalar. Spreagann teas dírithe urtacáire the (m.sh. cithfholcadh nó folcadh te a bheith agat, triomadóir gruaige a úsáid, bia te a ithe, srl.). Urtacáire ghréine: Spreagann solas infheicthe nó radaíocht ultraivialait urtacáire ghréine. Is ar aosaigh óga is mó a thagann an cineál sin den ghalar, agus is mó an seans go mbuailfeadh sé mná ná fir. Is é solas gréine go háirithe is cúis leis na spotaí dearga ardaithe tipiciúla ar an gcraiceann, chomh maith le tochas gránna. Ach ní thuigtear go hiomlán an mheicníocht a nascann radaíocht solais le haodh thochais go fóill. Urtacáire bhrú: Níl urtacáire brú chomh coitianta leis na cineálacha eile den ghalar. Seasann urtacáire bhrú do ghalar ina spreagtar na siomptóim trí bhrú a chur ar an gcraiceann. D'fhéadfadh brú ar an gcraiceann nó imbhualadh le rud éigin a bheith ina gcúiseanna le hat, agus d'fhéadfadh sé sin a bheith pianmhar chomh maith i go leor cásanna. Dermatographia: Is iad fórsaí fiartha is cúis le dermatographia (ar a dtugtar dermatographic urticaria i mBéarla chomh maith). D'fhéadfadh, mar shampla, cuimilt, scríobadh nó tochas a bheith ina gcúiseanna le fórsaí fiartha. Bíonn an frithghníomh le feiceáil ar an gcraiceann go luath tar éis do rud éigin an craiceann a ghreannú. Ach ní bhuailtear ach na codanna sin den chraiceann a cuimlíodh, a scríobadh nó a tochasadh. I gcás roinnt othar, ní gá ach an craiceann a chuimilt go héadrom chun go dtiocfaidh na spotaí ardaithe air; d'fhéadfadh nach dtiocfaí na siomptóim ar othair eile ach tar éis a bheith ag tochas nó ag cuimilt go láidir nó go dian.
D'fhéadfadh gach fochineál d'urtacáire ainsealach a bheith ann ina n-aonar nó le chéile leis na fochineálacha eile. * Urtacáire ainsealach spontáineach: Ní léir fós go cruinn cad iad na cúiseanna le hurtacáire ainsealach spontáineach. Glactar leis de ghnáth gurb iad na cúiseanna féideartha ná ionfhabhtuithe, uath-imdhíonacht agus frithghníomhartha mar gheall ar éadulaingtí (m.sh. i leith cógas, breiseáin bhia agus leasaithigh). Mar a thugann a hainm le fios, tá a tús spontáineach ina comhartha sóirt ag urtacáire ainsealach spontáineach. Tagann na spotaí dearga ardaithe arís agus arís eile ar feadh tréimhse is faide ná sé seachtaine.
Na bunchúiseanna le haodh thochais
Cé go mbíonn cúiseanna éagsúla leis na cineálacha aonair urtacáire, tá na próisis a dtarlaíonn athruithe agus fadhbanna craicinn dá mbarr ar deireadh mar an gcéanna do gach cineál agus fochineál. I ndiaidh greannú áirithe, cuireann cealla crainn an choirp (mastocytes i mBéarla) teachtaireachtaí éagsúla bithcheimiceacha amach, hiostaimín san áireamh. Cealla fíorthábhachtacha inár gcóras imdhíonachta chun an corp a chosaint ar phataiginí agus cneácha a leigheas, i measc nithe eile, is ea iad cealla crainn. Anuas air sin, tá ról tábhachtach ag cealla crainn maidir le hailléirgí, go príomha trí fhrithghníomhartha láithreacha ailléirgeacha. Chomh luath is a ghníomhachtaíonn greannaitheoir na cealla crainn, tosaíonn na cealla teachtaireachtaí áirithe a chur amach chun na spásanna scáineacha (na spásanna idir cealla, fíochán agus orgáin). Is hormón fíocháin, mar a thugtar air, é hiostaimín. Tá sé i ngach cuid den chorp, an craiceann san áireamh. Tá ról tábhachtach ag hiostaimín i roinnt próiseas fiseolaíoch. Nuair a scaoiltear hiostaimín, leatar fuileadáin dá bharr agus, ar an mbealach sin, ligtear do leacht dul trí fhíochán. Is é sin an chúis leis an deirge agus na spotaí ardaithe ar an gcraiceann. Ag an am céanna, is cúis le mothú tochasach ag na néarchinn é hiostaimín.
Aodh thochais a dhiagnóisiú
De ghnáth, aithníonn dochtúir na spotaí dearga ardaithe ar an gcéad amharc. Má thugann othar cuairt ar dhochtúir nuair nach bhfuil gríos cnis le feiceáil, d'fhéadfadh sé a bheith cinntitheach chun an galar a dhiagnóisiú dá dtabharfadh an t-othar cur síos mionsonraithe ar a f(h)adhbanna agus a s(h)iomptóim. Ar aon nós, tá tábhachtach plé cuimsitheach a dhéanamh ar stair leighis an othair. Chomh maith le heolas riachtanach a chur ar fáil, is uirlis luachmhar dhiagnóiseach é sin chun cúiseanna féideartha a aithint agus a chur as an áireamh (fuacht, teas, solas, brú, fórsaí fiartha, cógais, bia, ionfhabhtuithe, srl.) go luath. Bunaithe air sin, is féidir freisin socrú cibé acu géar nó ainsealach an cineál urtacáire atá ar an othar. Má chreidtear gur cás urtacáire atá i gceist, tá diagnóis dhifreálach tábhachtach agus áirítear leis na galair ar cheart a chur san áireamh soithíochaíteas urtacáire agus siondróim uath-athlastacha (m.sh. cryopyrin-associated periodic syndrome mar a thugtar air i mBéarla, siondróm Schnitzler) - bíonn na siomptóim a ghabhann leis na galair sin cosúil le hurtacáire ainsealach spontáineach agus mar sin ní mór iad a chur as an áireamh sular féidir tús a chur leis an gcóir leighis. I ndiaidh stair leighis an othair a phlé, d'fhéadfaí go dtabharfadh an dochtúir faoi réimse scrúduithe agus tástálacha chun an chúis leis an aodh thochais a aithint. Ní gá go mbainfí úsáid as na tástálacha atá liostáilte thíos mar chuid den phróiseas diagnóiseach. Bunaithe ar na siomptóim a breathnaíodh agus an t-eolas a fuarthas ó stair leighis an othair, déanfaidh an dochtúir cinneadh maidir leis na tástálacha atá de dhíth sa chás faoi seach. Tástálacha dúshláin fhisicigh: D'fhéadfadh tástáil dúshláin fhisicigh cabhrú chun greannú fisiceach ar cúis leis an urtacáire a aithint, nó cúis den chineál sin a chur as an áireamh. D'fhéadfadh úsáid a bhaint as chun urtacáire bhrú nó dermatographia a dhiagnóisiú. Cuimlíonn an dochtúir an craiceann nó cuireann sé/sí brú éadrom ar an gcraiceann trí úsáid a bhaint as spadal teanga nó uirlis leighis oiriúnach eile. Má chreidtear gur cás urtacáire ghréine atá i gceist, tugtar faoi thástáil solais trína déantar an craiceann a radú le solas de thonnfhaid dhifriúla. Is féidir urtacáire fhuar a dhiagnóisiú trí úsáid a bhaint as ciúbanna oighir nó folcadáin speisialta atá rialaithe de réir teochta. Tástálacha ailléirge: Úsáidtear tástáil ailléirge - an craiceann a phriocadh san áireamh - le hailléirgí a aithint. Sampla faecais: D'fhéadfadh anailís mhicribhitheolaíochta ar shampla faecais comharthaí féideartha seadán a chur ar fáil. Tástálacha eile sa tsaotharlann: Áirítear leis na tástálacha eile saotharlainne a d'fhéadfaí a dhéanamh ná comharthaí athlasta san fhuil a shocrú, láithreacht antasubstaintí in aghaidh víreas áirithe a shocrú agus anailís a dhéanamh ar fhual an othair i leith comharthaí athlasta agus paraiméadair eile. Aiste bia ina gcuirtear bianna áirithe as an áireamh: In aiste bia den chineál sin, leanann na hothair plean speisialta cothaithe trínar gá dóibh bianna a bhfuil baint acu le haodh thochais a sheachaint (bianna a bhfuil méid mór hiostaimín, leibhéil arda breiseán (blasóirí, dathúcháin bia agus leasaithigh) agus ailléirginí iontu). Scanadh ultrafhuaim ar na horgáin bhoilg agus na nóid limfe * Tástálacha eile de réir mar is gá (scrúdú cluaise, sróine agus scornaí, scrúdú na conaire gastraistéigí, spreagthaí síceasóisialta, srl.)
Cóir leighis in aghaidh aodh thochais
Socraítear an chóir leighis in aghaidh aodh thochais de réir chineál an ghalair agus siomptóim an othair.
- De ghnáth imíonn urtacáire ghéar gan aon chóir leighis a úsáid laistigh de chúpla lá nó seachtain, agus dá bharr sin ordaítear cóir leighis a dhíríonn ar na siomptóim. Tugtar frith-hiostaimíní d'othair chun dul i ngleic leis na spotaí dearga ardaithe agus an tochas; más gá, d'fhéadfaí go n-ordófaí cógais eile dóibh mar chóireáil ar shiomptóim áirithe (deacracht slogtha, angioedema, srl.). Má aithníodh spreagthaí, tá sé tábhachtach go seachnaíonn an t-othar iad a oiread agus is féidir. Más cógais áirithe is cúis leis na siomptóim, ba cheart cógais eile a chur ina n-áit tar éis dul i gcomhairle le dochtúir.
- Tá cúrsa teiripe trí chéim ar fáil mar chóireáil in aghaidh urtacáire spontáineach. Ar dtús, tugtar frith-hiostaimín d'othar mar chóireáil. Mura dtéann na siomptóim i bhfeabhas sa choicís ina dhiaidh sin, méadaítear an dáileog (suas go dtí ceithre oiread níos mó ná an dáileog bhunaidh). Mura bhfaightear réidh le siomptóim an othair laistigh de dhá mhí tar éis an dáileog a athrú nó frith-hiostaimín eile a úsáid, ordaítear próitéin atá gníomhach ó thaobh imdhíoneolaíochta de mar chóireáil ansin.
Moltar d'othair a bhfuil cineál trom urtacáire spontáiní orthu fearas éigeandála a iompar leo ionas gur féidir leo cás tromchúiseach a bhainistiú más gá. Bíonn frith-hiostaimín amháin ar a laghad agus ullmhóid chortasóin a thosaíonn ag oibriú go tapa san fhearas éigeandála.
- Ba chóir go mbeadh cóireáil in aghaidh urtacáire ainsealach ionduchtúil dírithe ar chúis na ráige – is é sin le rá gur cheart d'othair na spreagthaí diagnóisithe a sheachaint a oiread agus is féidir. Cé nach féidir i gcónaí na spreagthaí a sheachaint, ba chóir don othar teagmháil dhíreach leo d'aon turas a sheachaint ar a laghad (m.sh. trí léim isteach in uisce fuar nó bianna an-fhuar a ithe más urtacáire fhuar atá i gceist; tríd an gcraiceann a fhágáil gan chosaint ar sholas díreach gréine le lóis ghréine a bhfuil fachtóir cosanta ard aici más urtacáire ghréine atá i gceist, srl.) Sin nó d'fhéadfadh frithghníomhartha dainséaracha cardashoithíocha agus siomptóim suaite tarlú dá bharr.
D'fhéadfadh ungthaí agus uachtair ina bhfuil coll virginiach nó lus buí Albanach cabhrú leis an tochas a mhaolú. Tá airíonna frith-athlastacha agus soitheach-chraptha ag na plandaí sin. D'fhéadfadh go laghdódh comhbhrúiteán fínéagair an fonn tochais.
Bosca eolais
Is galar craicinn an-chomónta é aodh thochais (urtacáire).
Siomptóm príomhúil: Athruithe ar an gcraiceann i bhfoirm spotaí dearga ardaithe Féadfaidh na spotaí dearga ardaithe a bheith idir cúpla milliméadar agus roinnt ceintiméadar, agus d'fhéadfaí go mbeidís i gcorráit nó go mbeidís fairsing ar fud an choirp.
Siomptóim féideartha eile*: Tochas, mothú dóite, pian, soghontacht an chraicinn, angioedema agus deacracht slogtha, deacracht análaithe, tuirse agus marbhántacht
Cineálacha: Urtacáire ghéar (a mhaireann níos lú ná sé seachtaine) agus urtacáire ainsealach (a mhaireann níos faide ná sé seachtaine).
Fochineálacha d'urtacáire ainsealach: Urtacáire ainsealach ionduchtúil agus urtacáire ainsealach spontáineach
Cúiseanna féideartha le hurtacáire ainsealach ionduchtúil: Fuar (urtacáire fhuar), teas (urtacáire the), solas (urtacáire ghréine), brú (urtacáire bhrú), fórsaí fiartha cosúil le cuimilt, scríobadh nó tochas (dermatographia) agus eile.
Diagnóis: Plé ar stair leighis, scrúdú craicinn agus tástálacha breise de réir mar is gá (m.sh. tástálacha dúshláin fhisicigh, tástálacha ailléirge, tástálacha saotharlainne, aiste bia ina gcuirtear bianna as an áireamh, srl.)
Cóir leighis: Cógas ina bhfuil frith-hiostaimíní
Úsáidtear plean cóireála trí chéim mar chóireáil in aghaidh an chineáil ghéir d'urtacáire
Córacha leighis eile**: Spreagthaigh aitheanta a sheachaint, uachtair agus ungthaí in aghaidh tochais
Ùghdar: Katharina Miedzinska, MSc